هیئت ‌های مذهبی که دسته‌های عزاداری نیز نامیده می‌شوند، از دیرباز در بین ایرانیان شناخته شده بوده است. تا جایی که امروزه کسی را در ایران نمی‌بینید که راجع به مراسمات مذهبی و دسته‌های عزاداری چیزی نشنیده باشد. و یا در آن‌ها شرکت نکرده باشد. این دسته‌ها نقش بسیار پررنگی در زنده نگه داشتن دین اسلام داشته اند. به طوری که برخی معتقد هستند که دسته‌های مذهبی به نوعی پایگاه‌های دینی در یک جامعه اسلامی محسوب می‌شوند. اما افزایش شناخت راجع به این گونه مراسمات باعث می‌شود تا افراد اهمیت بیشتری به آن‌ها بدهند. افزایش شناخت نیز همواره نیازمند مطالعه می‌باشد. ممکن است شما نیز مانند بسیاری از افراد دیگر خواهان این باشید که اطلاعات خود را راجع به دسته‌های عزاداری و سایر مراسمات مذهبی، افزایش دهید. با ما همراه باشید تا در ادامه از اطلاعاتی راجع به این موضوع به شما ارائه دهیم که شاید تاکنون نشنیده باشید.

معنی واژه هیئت

قبل از هر چیز لازم است تا معنوی لغوی واژه هیئت را بدانیم. این واژه در زبان فارسی به معنی صورت، شکل و حالت هر چیزی معنی می‌شود. جدای از معنی لغوی، این واژه بدین گونه معنی می‌شود که هر گونه تشکل مذهبی از مردم روستا، محله، شهر و … است. محور فعالیت آن عزاداری برای ائمه ـ عليهم السّلام ـ و به ویژه امام حسین می‌باشد. اغلب دسته‌های مذهبی فعالیت بسیار پررنگی در ایام محرم و به ویژه در دهه اول آن دارند. هر چند فعالیت دسته‌های مذهبی در سایر روز‌های سال نیز مرسوم می‌باشد.

سیر تاریخی هیئت‌ های مذهبی

همانطور که در تاریخ آمده است، شروع عزاداری‌ها برای امام حسین از زمان حکومت آل بویه بود. حکومت آل بویه اثنی عشری بودند. و مقر اصلی آن‌ها در بغداد بود. این حکومت در زمان معزالدوله قدرت بسیاری پیدا کرده بود. معز الدوله در سال 352 هجری قمری برای اولین بار دستور داد تا مردم برای امام حسين ـ عليه السّلام ـ در روز عاشورا عزاداری کنند.

هنگامی که این دستور از معز الدوله به مردم رسید، مردم تمامی فعالیت‌های خود را مختل کرده و به صورت هیئت‌ هایی به عزاداری پرداختند. در این روز اغلب بسیاری از مردم در بازار‌ها خیمه‌هایی برای عزاداری به پا کردند.  به یاد تشنگی امام حسین آب ننوشیدند. با ذکر نوحه هایی، مظلومیت ایشان را به تصویر کشیدند.  به عزاداری پرداختند. این مراسمات در زمان آل بویه تنها در روز عاشورا برگزار می‌شد. هر سال روز عاشورا به همین ترتیب عزاداری تکرار می‌شد. ولی در سایر روز‌های سال این عزاداری‌ها وجود نداشت تا اینکه این سلسله بعد از مدت‌ها منقرض شد.

سیر تاریخی هیئت های مذهبی در سلسله صفویان

بعد از انقراض سلسله آل بویه در زمان صفویان که مذهب رسمی کشور، شیعه دوازده امامی بود، مراسمات مذهبی در ماه محرم و در روز عاشورا برگزار می‌شد. یکی از سفرنامه نویسان اروپایی به نام تاور نیر در باره شاه سلیمان و دسته‌های عزاداری مطالبی را در سفرنامه خود درباره ایران نوشته است. سفرنامه او راجع به ماه محرم و حضور دسته‌های عزاداری مقابل شاه سلیمان می‌باشد. که در آن عنوان کرده است که هر دسته عماری داشته که حدود 10 تا 8 نفر آن را حمل می‌کردند.  در داخل هر عماری تابوتی گذاشته شده بوده و روی آن پارچه زردی کشیده شده بوده است.

شخص دیگری به نام اولئاریوس نیز راجع به هیئت‌ های عزاداری در تبریز نوشته است. وی بیان کرده  که مراسمات مذهبی در شهر تبریز در میدان بزرگ شهر برگزار می‌شده است. اولئاریوس بیان کرده که هر صنف به طور جدا گانه برای خود یک دسته عزاداری داشته که هرکدام مداح جداگانه‌ای نیز داشته است.

سیر تاریخی هیئت های مذهبی در سلسله قاجار

با وجود آن که خاندان زند نیز مانند پادشاهان صفوی در ماه محرم مراسمات عزاداری برگزار می‌کردند. اما اوج شکوه مراسمات عزاداری در ایران مربوط به دوران قاجاریه می‌باشد. در زمان ناصرالدین شاه شکوه عزاداری‌ها نسبت به سایر شاهان سلسله قاجار بیشتر بود به طوری که مراسمات دیگر به روز عاشورا محدود نشد. در کل دهه اول محرم وجود داشت همچنین این عزاداری‌ها در سایر روز‌های سوگواري ائمه ـ عليهم السّلام ـ مانند19 تا 23 رمضان و 28 صفر نيز برگزار می‌شد.

علاوه بر ماه محرم و صفر کم کم عزاداری‌ها طبق گزارشات نظمیه‌های تهران، در ماه‌های دیگر سال نیز رواج پیدا کرده بود به طوری که روضه‌های هفتگی و ماهانه نیز برگزار می‌شد که اولین بنیان گذار آن را ملا اقا دربندی معرفی می‌کنند.

سیر تاریخی هیئت های مذهبی در سلسله قاجار

بعد از آن در دوره پهلوی در ابتدای حکومت برای جلب اعتماد مردم، رضا شاه نیز اقدام به برگزاری مراسمات مذهبی همراه با حضور هیئت‌ های مذهبی می‌کرد. اما بعد از چند سال به شدت با برگزاری این گونه مراسم‌ها مخالفت کرد. در این میان مراسمات مذهبی پنهانی برگزار می‌شد و این مراسمات بیشتر در خانه‌ها برگزار می‌شد. این اتفاق خود باعث بنیان گذاری دسته‌های عزاداری مختلفی شد. بعد از رضا شاه و در زمان محمد رضا شاه نیز عزاداری‌ها محدودیت داشت. این محدودیت‌ها کم کم باعث شد تا مردم تجمع‌هایی را تشکیل دهند و به صورت دسته جمعی عزاداری کنند.

اما زمان شکوفایی دسته‌های مذهبی در زمان انقلاب اسلامی بود که دسته‌های متنوعی با اسامی مذهبی گوناگون و با پرچم مخصوص خود به وجود آمد.

بنابراین تا اینجا فهمیدیم که دسته‌های مذهبی در ابتدا به شکل عام و گسترده وجود داشتند که به عزاداری می‌پرداختند اما رفته رفته و با گذشت زمان و طی محدودیت‌های حکومت‌های پادشاهی در ایران، عزاداری‌ها به خانه‌ها کشیده شد و کم و بیش دسته‌های عزاداری در خانه‌ها به وجود آمد. با ایجاد انقلاب اسلامی در ایران این دسته‌های عزاداری در سطح جامعه شکوفاتر شد و به شکل هیئت‌ های عزاداری امروزی در آمد.

 قديمي ترين هيئت هاي عزاداری تهران کدامند؟

• از اولین دسته‌های عزاداری در تهران می‌توان به دسته عزاداری محبان حسين اشاره کرد كه در سال 1363 هـ . ق تاسيس شده است. علماي زیادی در این دسته حضور داشتند. شامل آيت الله حاج ميرزا ابوالقاسم تنكابني و محمد رضا تنكابني، آيت الله خوانساري، واعظ محترم سلطان الواعظين شيرازي و… بودند.
• دسته عزاداری احمدي دومین دسته عزاداری قدیمی می‌باشد که در سال 1365 هـ . ق در تهران به وجود آمد.
• دسته عزاداری كربلائي هاي تهران كه امروزه در تهران بسیار گسترده شده و شعبه‌های متعددی دارد سومین دسته قدیمی در ایران بود که در سال 1348 هـ . ش تاسيس گرديد
• دسته عزاداری كربلائي هاي مقيم قزوين نیز یکی دیگر از دسته‌های عزاداری با سابقه در ایران می‌باشد که در تهران و در سال 1352 هـ . ش تاسيس کرده است.

  انواع مختلف هیئت کدامند؟

  در مقاله‌های متعدد تقسیم بندی‌های گوناگونی برای دسته‌های عزاداری بیان می‌شود. در مقاله بررسی جامعه شناختی رابطه سبک زندگی و هیئت‌ های مذهبی، دسته‌های عزاداری در ایران از نظر و مکان، نوع فعالیت، محتوا و اقشار جامعه تقسیم بندی شده اند.

  • زمان: منظور از تقسیم بندی دسته‌های عزاداری بر اساس زمان این است که برخی از دسته‌های عزاداری ممکن است در یک زمان بندی مشخص تجمع داشته باشند. برای مثال برخی از دسته‌های عزاداری در فاصله‌های زمانی منظم هفتگی، ماهانه، فصلی، سالی و ایام خاص(ولادت و شهادت اهل بیت) اقدام به برگزاری عزاداری می‌کنند.
  • مکان: دسته‌های عزاداری ممکن است مربوط به مکان خاصی مانند : حسینیه ،مسجد، مدارس، دانشگاه، دسته‌های عزاداری خانگی، ادارات و سازمان‌های دولتی و خصوصی باشند و به عزاداری بپردازند.
  • فعالیت: بر اساس فعالیت نیز ممکن است دسته‌های عزاداری در یکی از دسته‌های فعال، نیمه‌فعال، مقطعی و مناسبتی جای بگیرند.
  • محتوا: معمولا محتوای کلی دسته‌های عزاداری دارای چهار جزء می‌باشد. شامل : قرائت بخشی از قرآن، قرائت زیارت‌نامه یا دعا(مانند زیارت عاشورا و …)، سخنرانی یک روحانی و… و روضه‌خوانی برای ائمه می‌باشد. البته ممکن است برخی از هیئت‌ های مذهبی تمام این مراسمات را اجرا نکنند.
  • اقشار جامعه: آخرین دسته بندی نیز مربوط به اقشار مختلف جامعه می‌باشد که مثال‌هایی از آن شامل : دسته عزاداری عمومی(شامل همۀ اقشار جامعه بدون محدودیت)، دسته عزاداری مردانه، دسته عزاداری زنانه، ، دسته عزاداری جوانان، دسته عزاداری نوجوانان، دسته عزاداری میان‌سالان و دسته عزاداری قومی و فامیلی می‌باشد.
  

  نکات مهم برای برگزاری عزاداری در هیئت ها

  • سیستم‌های صوتی مهم‌ترین عامل، در داشتن کیفیت صدای مطلوب می‌باشند. بنابراین قبل از خرید سیستم صوتی به خوبی راجع به آن مطالعه کرده و سیستم‌ها را از مراکز معتبر خریداری کنید.
  • توان سیستم‌های صوتی می‌بایست متناسب با فضای مورد نظر باشد.
  • مداح یک دسته عزاداری مهم‌ترین عنصر برای یک دسته به حساب می‌آید بنابراین در انتخاب آن به خوبی دقت کنید. علاوه بر آن سعی کنید اشعار استفاده شده در عزاداری ریتمی مناسب و دارای مفهوم باشند تا شان مراسم حفظ شود.
  • سخنرانی‌هایی که در برخی از دسته‌های عزاداری انجام می‌شود نیز می‌بایست با مفهوم باشد و مخاطب را جذب کند.
  • در هیئت‌ های مذهبی ممکن است جایگاه خواهران مورد غفلت و فراموشی قرار بگیرد. این در حالی است که زنان نقش مهمی را در کل جامعه ایفا می‌کنند. و در مراسمات مذهبی نیز می‌بایست با نهایت احترام با آن‌ها برخورد شود. جایگاه درخور شخصیت یک زن به آن‌ها داده شود تا آن‌ها نیز بتوانند به راحتی عزاداری کنند.